|
Xəzər dənizi haqqında məlumat |
|
|
|
|
|
| Xezer denizi - böyük lüyüne ve bezi fiziki–coğrafi elametlerine göre Xezer– denizdir. Xezer denizi Avropa ve Аsiуanın kesiminde yerleşir.Onu dünyanın başqa iri su hövzeleri ile bilavasite elaqesi olmadığına göre göl de adlandırılır. Bu baxımdan Xezer dünyada en böyük göldür.
Xezerin sahesi 380 min km²-dir. Sahil xettinin ümumi uzunluğu (perimetri) 6380 km-dir. En uzun sahesinin uzunluğu 1205 km, eni 554 km, en derin yeri 1025 m-dir. Xezerin seviyyesi okean sethinden 28 m aşağıdadır.
Xezer denizi haqqında en qedim melumatlara Assuriya gil qablarının üzerindeki yazılarda rast gelinir ve o Cenub denizi adlanır. Yunan tarix ve coğrafiyaçısı Hekatey Miletskinin (e.e.VI esr) eserlerinde bu deniz Kaspiy ve Hirkan kimi adlanır. Birinci etnonim o zaman denizin cenub-qerb sahillerinde, müasir Azerbaycanın erazisinde yaşamış Kaspi xalqının adı ile elaqedardır. İkinci ad denizin cenub-şerq küncünde yerleşmiş Hirkan ölkesinden (farsça "canavarlar ölkesi" demekdir) yaranmışdır. Her iki ad Herodot terefinden de istifade olunur (e.e.V esr). Daha sonrakı qedim müellifler bu adlarla yanaşı, Coşqun ve Hirkan denizi adlarını işlrdirlrr. Qedim rus elyazmaları abidelerinde Xezer denizi Göy (Monqol-Türklerden götürülmşdür), Xarezm (Amuderya çayının aşağı vadisinde yerleşen ve erazisi Xezer denizine qeder uzanan Xarezm dövleti ile bağlı), Xvalın, Derbent ve s. kimi adlandırılır. Bütövlükde, müxtelif vaxtlarda, müxtelif xalqlar Xezere 70-e qeder ad vermişler.
Xezer denizi etrafında yerleşen dövletler
Azerbaycan
Rusiya
Türkmenistan
Qazaxıstan
Xezer denizinin sahil xettinin uzunluğu Azerbaycan Respublikasında 955,08 km, Rusiya Federasiyasında 695 km, Qazaxıstan Respublikasında 2320 km, Türkmenistanda 1200 km, İran İslam Respublikasında 900 km-e yaxındır.
Xezer denizinin adaları
Xezerde çoxlu miqdarda adalar var (Pirallahı, Plita, Zorya, Muğan daşı, Kür daşı, Qarasu ve s.)
Xezer denizinin yarımadaları
Abşeron yarımadası - Azerbaycanda
Xezer denizine axan çaylar
Volqa ,Terek,Ural,Kür,Qusarçay, Qudialçay, Velveleçay, Sumqayıtçay, Vileşçay, Lenkerançay ve Astaraçay
Xezer denizinin neft ve qaz ehtiyatları
Xezer - ehemiyyetli neqliyyat yolu ve etraf mühitin ve havanın temizliyinde ehemiyyetli faktor olmaqla yanaşı qiymetli tebii yataqlara malikdir. Xezerin esas serveti neft ve qazdır. 1994-cü ilin sentyabr ayında qerb dövletlerinin konsertleri ile bağlanan müqavile "esrin müqavilesi” adlanır. Aparılan tedqiqatlar gösterir ki, Xezer dünyada böyük neft anbarıdır. Hal–hazırda Azerbaycanda hasil olunan neftin 67 %-i, qazın ise 95 %-i Xezerden çıxarılır. Xezer nadir ve qiymetli balıq növleri ile de zengindir. Abşeron yarımadasından şerqde, neftle zengin bölgede denizin 100 m derinliyinden metal bünövrelerin üstünde 100-den çox süni adacıqlar teşkil olunub estakadalar düzeldilmişdir. Estakadaların ümumi uzunluğu 400 km-den çoxdur. Estakadaların üstünde çoxmertebeli yaşayış evleri ve ictimai binaları olan "Neft daşları” şeheri yaradılmışdır.
Xezer denizinin bioloji servetleri
Xezer denizinin fauna ve florasının özünemexsus zenginliyi var. O başqa deniz ve göllerden seçilir. Xezerin faunası tipik deniz faunasından ciddi ferqlenir. Xezerin sahil zonasında üç qoruq yaradılmışdır: Azerbaycanda Qızılağac, Rusiyada Heşterxan, Türkmenistanda - Xezer . Xezerde 920-e yaxın heyvan növü yaşayır. Xezerde onurğalıların 79 növü mövcuddur.Bunlardan başqa Xezerde 101 balıq növü de mövcuddur. Xezer denizinide, nere, uzunburun, qaya balığı, ağ qızılbalıq, qızıl balıq, Xezer siyeneyinin beş növü, deniz sıfı, ziyad, gülme, çeki, xeşem ve başqa balıq növleri var.
|
